Książnica Cieszyńska jest samorządową instytucją kultury, posiadającą osobowość prawną. Powołana została uchwałą Rady Miejskiej Cieszyna 25 listopada 1993 r., zaś 1 stycznia 1994 r. rozpoczęła realizację zadań statutowych. 24 listopada 1998 r. Minister Kultury, działając na podstawie znowelizowanej ustawy o bibliotekach, włączył jej zbiory do Narodowego Zasobu Bibliotecznego, a 21 marca 2001 r. zaliczył ją do polskich bibliotek naukowych. Zbiory Książnicy Cieszyńskiej obejmują kilka kolekcji książkowych, które powstały lub były przechowywane na terenie Cieszyna w okresie ostatnich ponad 200 lat. Zawierają ponadto wiele, pochodzących głównie z XIX i pierwszej połowy XX w. fragmentów cieszyńskich bibliotek prywatnych i instytucjonalnych, a także uzupełniany na bieżąco księgozbiór współczesny. Ogółem liczą liczą ponad 200 000 woluminów dzieł drukowanych, w tym 17 500 starych druków (53 inkunabuły), a ponadto ok. 18 000 jednostek ewidencyjnych rękopisów.. Obok gromadzenia, ochrony i konserwacji regionalnego dziedzictwa piśmienniczego, do głównych zadań biblioteki należy tworzenie nowoczesnego warsztatu do badań regionalnych i bibliologicznych, a także inspirowanie, organizowanie i prowadzenie prac naukowych w zakresie kultury piśmienniczej Śląska Cieszyńskiego. Jej celem jest również popularyzacja wiedzy o historii i kulturze regionu. Od 2000 r. siedziba Książnicy mieści się w wyremontowanej, zaadaptowanej na potrzeby placówki i rozbudowanej o dodatkowe, nowe skrzydło zabytkowej kamienicy w centrum Cieszyna.

Prorocy cieszyńscy
Pochodzący z lat 1418-1439 kodeks zawiera przekład na język czeski Ksiąg Prorockich oraz Nowego Testamentu. W drugiej połowie XV w. był własnością Hynka Birki z Nasiedla (z Nasile), którego namalowany na pergaminie portret konny, utożsamiany także z ekslibrisem rycerza, wklejono na początku kodeksu. Do biblioteki Leopolda Jana Szersznika kodeks trafił w darze od hrabiego Jana Larischa-Mönnicha, z czasem, ze względu na miejsce przechowywania, zyskując nazwę Proroków cieszyńskich.
Graduał Maryjny
Do najcenniejszych poloników, znajdujących się w posiadaniu Książnicy Cieszyńskiej, należy jedna z trzech części tzw. graduału tarnowskiego. Ten pochodzący z trzeciej dekady XVI w., bogato zdobiony, pergaminowy kodeks zawiera m.in. jeden z najstarszych znanych obecnie zapisów nutowych oraz dwie łacińskojęzyczne i jedną polskojęzyczną wersję tekstu Bogurodzicy, pieśni uznawanej za pierwszy polski hymn.
Ius municipale Brunnense, Nürnberg ca 1498
Zachowane w bibliotece Leopolda Jana Szersznika najstarsze wydanie prawa miejskiego Brna, jest jedynym zarejestrowanym w Polsce egzemplarzem owej edycji.
Co[m]mune incliti Polonie Regni privilegium, Kraków 1506
Przesławnego Królestwa Polskiego przywileje, konstytucje i zezwolenia urzędowe oraz uznane dekrety, zwane od nazwiska twórcy, Jana Łaskiego kanclerza wielkiego koronnego i prymasa Polski, Statutem Łaskiego, były owocem podjętego na Sejmie w Radomiu w 1505 r. dzieła porządkowania prawa w Rzeczypospolitej. Opracowane na zlecenie króla Aleksandra Jagiellończyka i Sejmu, wydrukowane zostały w 162 egzemplarzach w krakowskiej oficynie Jana Hallera, stając się podstawowym zbiorem aktów prawnych normujących życie szlacheckiej Rzeczypospolitej także w następnych stuleciach.
Superekslibris Zygmunta Augusta (1520-1572) (Hieronymi Cardani medici mediolanensis Libelli qinq, Norimbergae 1547)
Superekslibris Jana Ponętowskiego (+1598) (Ioannes Calderinus, Concordantia, sive Ambidexterium, Spirae 1481)
Superekslibris Stanisława Pawłowskiego (+1598) (Acta et constitutiones synodi olomucensis, anno… M. D. LXXXXI die XII novebris habitae et celebratae, Olomutii 1592).
Wśród cymeliów będących własnością Książnicy Cieszyńskiej znajdują się nie tylko piśmiennicze i drukarskie unikaty, ale również egzemplarze cenne ze względu na swoją proweniencję: rękopisy i druki pochodzące z bibliotek znanych osobistości, opatrzone ich znakami własnościowymi. Do tych ostatnich należą np. superekslibrisy króla Polski, Zygmunta Augusta, biskupa ołomunieckiego Stanisława Pawłowskiego z Pawłowic, czy opata premonstratensów w Klášterním Hradisku Jana Ponętowskiego z Ponętowa.
Modlitewnik księżnej Elżbiety Lukrecji
Miniaturowy (4×4,5 cm) modlitewnik na pergaminie, należący do cieszyńskiej księżnej Elżbiety Lukrecji, zawiera modlitwy spisane w XV lub na początku XVI w. oraz kilka dodanych później, w drugiej połowie XVI lub w pierwszej połowie XVII w.; poza jedną modlitwą w języku czeskim, reszta zapisana została po niemiecku. Kodeks zdobi pięć całostronicowych iluminacji. Modlitewnik jest jedyną zachowaną do czasów współczesnych książką będącą własnością cieszyńskich Piastów.
Eleazar Tilisch, Kurtze Vorzeichnus, Bericht vnd Auszug von dem Stamling vnd Ankunfft der Hertzoge zu Teschen vnd Groß Glogaw, Freybergk in Meissen 1588
Dzieło Eleazara Tilischa (1560-1612), sekretarza księżnej Sydonii Katarzyny (1550-1594), poświęcone historii cieszyńskich Piastów, uznawane jest za pierwszą rozprawę traktującą o dziejach regionu. Praca oparta została nie tylko na wcześniejszych przekazach kronikarskich, ale także na źródłach przechowywanych w książęcym archiwum.
Prawa a zřijzenij zemské Knijžetstwij Těssynského, w Holomaucy 1592
Ordynacja ziemska Księstwa Cieszyńskiego, spisana w 1573 r. z inicjatywy księcia Wacława III, miała na celu uregulowanie stosunków prawnych pomiędzy księciem a miejscową szlachtą. Długo kontestowana przez cieszyńskie stany, ostatecznie zatwierdzona została dopiero w 1591 r., aż do połowy XIX w. pozostając podstawowym aktem prawnym normującym życie mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego.
Sebastian Petrycy, Polityki Aristotelesowey to iest rządv rzeczypospolitey z dokładem ksiąg ośmioro, Kraków 1605
Dedykowany księciu cieszyńskiemu Adamowi Wacławowi (1574-1617) oraz królowi Polski Zygmuntowi III Wazie przekład Polityki Arystotelesowej, który został sporządzony i opatrzony komentarzami, adaptującymi dzieło do polskich warunków, przez krakowskiego filozofa i lekarza Sebastiana Petrycego.
Johann Tilgner, Tagebuch
Wywodzący się z wrocławskiej szlachty Jan Tilgner (1574 – po 1635), książęcy burgrabia Strumienia i Skoczowa, należał do towarzyskiej i kulturalnej elity Księstwa Cieszyńskiego. Blisko związany z dworem książęcym, pozostawił po sobie niemieckojęzyczny dziennik, zawierający informacje na temat dziejów jego rodziny, kręgu towarzyskiego oraz dworu, począwszy od lat dziewięćdziesiątych XVI w. aż do 1635 r. Widoczny na reprodukcji rysunek i opis przedstawiają zjawisko tzw. słonecznego “halo”, zaobserwowane przez autora w środę popielcową 1620 r. w Skoczowie.
Herbarz Goczałkowskich
Pochodzący z przełomu XVI i XVII w. herbarz zawiera wyobrażenia kilkuset herbów szlachty górnośląskiej, głównie cieszyńskiej, rodów polskich i niemieckich, a także wizerunki herbów dynastycznych ze Śląska, Polski, Kurlandii i Pomorza. Do biblioteki Leopolda Jana Szersznika kodeks trafił w darze od barona Maksymiliana Goczałkowskiego, od którego nazwiska w literaturze przedmiotu określany bywa Herbarzem Goczałkowskich.
Kniha Meuster-stuka Czechu Kreiczirskiho miesta Tzessina od Knizetie Watzlawa spasitelney pamienczi won tczas w roku 1564 udielne a priwiligirowane 16 kussuw
Pochodząca z połowy XVII w. księga majstersztyków cieszyńskiego cechu krawieckiego, w 1686 r. przekazana cechowi krawieckiemu w Jabłonkowie i tam użytkowana do połowy XIX w. Zawiera 16 wzorów różnych elementów strojów liturgicznych, garderoby kobiecej i męskiej, okryć koni, a także namiotów.

Jerzy Trzanowski, Odarum sacrarum sive Hymnorum…libri tres, Bregae 1629

Jerzy Trzanowski (1582-1637), wywodzący się z Cieszyna luterański duchowny, jest autorem kilku obszernych zbiorów modlitw i pieśni, z których najsłynniejszy Cithara Sanctorum doczekał się ponad 150 wznowień i używany był w zborach śląskich, słowackich, morawskich i czeskich jeszcze w XX w. Najwcześniejszy, a obecnie zachowany tylko w kilku egzemplarzach zbiór pt. Odarum sacrarum, opatrzony został emblematem zawierającym portret autora, który ze względu na znaczenie swojej twórczości zyskał wśród ewangelików miano “słowiańskiego Lutra”.

 

Diarium Residentiae S. I. Teschinensis ab Anno 1707-1717

Największy wkład w rekatolicyzację Księstwa Cieszyńskiego wnieśli obecni w Cieszynie od 1671 r. jezuici. W bibliotece Leopolda Jana Szersznika, który zdołał przejąć i włączyć do swoich zbiorów znaczną część archiwum i biblioteki cieszyńskiej rezydencji Towarzystwa Jezusowego, zachował się m.in. komplet diariuszy z lat 1707-1772.

 

Jakub Galacz, Pisniczka pobożna ewangelitska slożena w ten czas 1709 kdyż tak hrabie Sytzendorffu komisarz cysarzski przi meste Tessyne kostel a sskolu ewangelikum wystawiti naweczne czasy gmenem cysarze placz pokazal a oddal

 

Jan Michalik, Pieśń ku poświęceniu kościoła bystrzyckiego
W budowę kościołów luterańskich, a potem także w życie poszczególnych zborów mocno angażowali się cieszyńscy chłopi. Jeden z nich, wolny siedlak z Cierlicka, Jakub Galacz nie tylko uczestniczył w gromadzeniu funduszy na budowę cieszyńskiego Kościoła Łaski, ale napisał też pieśń, zawierającą szczegółowy opis wydarzeń, które doprowadziły do jego wzniesienia. Miał również zamówić i opłacić druk – nieznanego współcześnie – Katechizmu ze ślabikorzem dla szkoły ewangelickiej w Cieszynie. Kilkadziesiąt lat później inny chłop, Jan Michalik napisał pieśń z okazji poświęcenia kościoła ewangelickiego w Bystrzycy, zbudowanego w 1782 r. już po wydaniu patentu tolerancyjnego przez Józefa II.
Jan Muthmann, Wierność, Bogu y cesarzowi, czasu powietrza morowego należąca, w Brzegu 1716
Modlitwy z wloskiego przetłumaczone na jenzyk niemiecky a z niemieckiego na ten, ktory jest w Xionżenstwie Tieszynskim zwyczayny, w Bernie 1788
W XVIII w. w śląskich i morawskich drukarniach wytłoczonych zostało kilkanaście publikacji religijnych w języku polskim, przeznaczonych dla mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego. Najstarszą z nich jest skromna książeczka stanowiąca osobliwe połączenie poradnika medycznego z modlitewnikiem, którą napisał pierwszy cieszyński pastor, nadzorujący budowę Kościoła Łaski, Jan Muthmann (1685-1747). Spośród druków katolickich na uwagę zasługuje wydany w Brnie, a obecnie niezwykle rzadki modlitewnik, którego charakterystyczny tytuł często przywoływany bywał jako jedno ze spektakularnych świadectw niegdysiejszej dominacji języka polskiego na Śląsku Cieszyńskim.
Sprawozdania i oświadczenia ławników miejskich oraz miejskich chirurgów (felczerów) w sprawie przebiegu przesłuchania przez sąd ławniczy w Cieszynie w sierpniu 1716 r. czterech zbójników z państwa frydeckiego
Zarówno do polskiej, jak i czeskiej literatury pięknej przeniknęła postać Andrzeja Szebesty (1680 – 1715), słynnego beskidzkiego zbójnika, znanego pod imieniem Ondraszek, który swój łupieżczy proceder uprawiał w niemal w tym samym czasie, gdy “zbójował” również Juraj Janosik (ok. 1688 – 1713). W bibliotece Leopolda Jana Szersznika zachowały się pochodzące z archiwum miejskiego dokumenty związane z aresztowaniem i przesłuchaniem kompanów zbójnika, w tym Jerzego Juraszka, który – skuszony wysoką nagrodą – w 1715 r., podczas zabawy w karczmie, zabił swego herszta ciosem obuszka. Początkowy wynagrodzony, rok później zwabiony został do cieszyńskiego więzienia i skazany na łamanie kołem.
Paweł Szurman, Kronika Księstwa Cieszyńskiego
W cieszyńskich zbiorach zachowało się sporo śladów po tzw. “piśmiorzach”, chłopach, którzy już na przełomie XVIII i XIX w. nie tylko czytali i gromadzili książki, ale prowadzili także własne “zapiśniki”, odnotowując w nich informacje dotyczące rodziny, wsi, a nawet całego księstwa. Dzisiaj są one nie tylko świadectwem wysokiego poziomu kultury chłopskiej na Śląsku Cieszyńskim, ale ukazują też proces rodzenia się i formowania regionalnej tożsamości jego mieszkańców, która – niezależnie od podziałów etnicznych – przetrwała do czasów współczesnych. Ważną rolę w tym procesie odegrała wiedza o przeszłości regionu, upowszechniana m.in. poprzez odpisy, niekiedy poszerzane o dodatkowe informacje, kroniki Księstwa, jaką w 1720 r. sporządził wywodzący się z Saksonii Johann Früschmann. Jedną z jej wersji jest zestawienie ważniejszych dat z dziejów Śląska Cieszyńskiego, spisane w połowie XIX w. przez chłopa z Lesznej Dolnej, Pawła Szurmana.
Ludwik Heimb, Łysa Góra
Trudno orzec, kiedy świadomości regionalnej cieszyńskich Ślązaków towarzyszyć zaczęło uczucie miłości do ich “małej ojczyzny”. Pewne jest tylko, że pierwszym autorem, który zdecydował się słowem pisanym dać wyraz swojemu przywiązaniu do stron rodzinnych i wierszem uczcić ich krasę był urodzony w Cieszynie katolicki ksiądz, niegdysiejszy preceptor Leopolda Jana Szersznika, Ludwik Heimb (ok. 1700-1765), który pozostawił po sobie m.in. wiersz poświęcony najwyższemu szczytowi górskiemu na Śląsku Cieszyńskim, Łysej Górze.
Grosses vollständiges universal Lexicon aller Wissenschafften und Künste. Zwey und Viertzigster Band: Taro – Teutschep, Leipzig und Halle 1744
Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Tome sezieme: Te-Venerie, A Neufchastel 1765
W zbiorach Książnicy Cieszyńskiej znajduje się pokaźna kolekcja dawnych wydawnictw encyklopedycznych, których chlubą są kompletne wydania Wielkiej encyklopedii francuskiej oraz nieco mniej znanej, a wcześniejszej i obszerniejszej, bo 68-tomowej (wraz z suplementem) Saskiej encyklopedii Johanna Heinricha Zedlera. W obu odnaleźć można obszerne hasła poświęcone Cieszynowi, które w przypadku Grosses vollständiges universal Lexicon zajmuje aż cztery strony.
Reginald Kneifel, Topographie des kaiserl[ich] königl[ichen] Antheils von Schlesien, Bd. 1, T. 2, Brünn 1804 (fragment hasła dotyczącego Trzyńca) 
Leopold Jan Szersznik, Nachrichten von Schriftstellern und Künstlern aus dem Teschner Fürstenthum, Teschen 1810 (fragment hasła dotyczącego Jana Józefa Bożka 1782-1835, urodzonego w Bierach k. Skoczowa, znanego praskiego wynalazcy, niegdyś ucznia Leopolda Jana Szersznika)
Albin Heinrich, Versuch über die Geschichte des Herzogthumes Teschen von den ältesten bis auf gegenwärtige Zeiten, Teschen 1818
Od początku XIX w. ukazywać zaczęły się opracowania naukowe dotyczące Śląska Cieszyńskiego. Ich listę otwiera topografia Śląska Austriackiego, autorstwa wywodzącego się z Opawszczyzny Reginalda Kneifla (1761-1826), której druga część w całości poświęcona została Księstwu Cieszyńskiemu. Wśród obszernych danych dotyczących poszczególnych, położonych na tym terenie miejscowości, opracowanie to zawiera informacje na temat ówczesnego zasięgu gwar polsko- i morawsko-śląskich. Kolejnym wydanym w tym czasie dziełem jest słownik biograficzny Śląska Cieszyńskiego, przygotowany przez ks. Leopolda Jana Szersznika z okazji jubileuszu 1000-lecia legendarnego założenia Cieszyna. Pierwszym następcą Leopolda Jana Szersznika na stanowisku kustosza jego zbiorów był pochodzący z Frýdlantu nad Moravicí Albin Heinrich (1785-1864), późniejszy wieloletni kustosz Muzeum Franciszka w Brnie, w swoim czasie cieszący się sławą najbardziej znanego morawskiego uczonego. Zrealizował on niegdysiejsze plany założyciela biblioteki i w 1818 r. ogłosił drukiem pierwszą syntezę dziejów Księstwa Cieszyńskiego.