Należące do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie zbiory biblioteczne i archiwalne funkcjonują w strukturze parafii jako wydzielona statutowo i finansowana ze środków parafialnych instytucja o nazwie Biblioteka i Archiwum im. Tschammera. Jej pieczy podlegają także zbiory muzealne, gromadzone w powstałym w ramach niniejszego projektu Muzeum Protestantyzmu na Śląsku Cieszyńskim. Początki Biblioteki im. Tschammera sięgają połowy XVIII w., kiedy to cieszyńska Parafia Ewangelicka otrzymała w darze kilkudziesięciotomową kolekcję książek zgromadzonych przez barona Jerzego Fryderyka Bludowskiego (1655-1730). Pod koniec XVIII w. zbiór ten wzbogacony został o liczącą kilkaset książek biblioteczkę pozostałą po śmierci cieszyńskiego adwokata i wieloletniego kasjera tutejszego zboru ewangelickiego Bogumiła Rudolfa Tschammera (1711 – 1787). Jako że decyzją donatora parafia przejęła nie tylko jego książki, ale także pewien kapitał na ich utrzymanie, Bibliotece nadano imię Bogumiła Rudolfa Tschammera. Również w następnych latach księgozbiór parafialny powiększał się dzięki darom, głównie miejscowych pastorów i nauczycieli. Biblioteka, licząca obecnie ok. 23 000 woluminów, w tym ok. 5 000 starych druków z pięcioma inkunabułami, stanowi najstarszą nieprzerwanie działającą, a zarazem największą i najcenniejszą zabytkową bibliotekę luterańską na ziemiach polskich. Równie wartościowe jest współtworzone i współistniejące z nią archiwum, obejmujące kilkadziesiąt metrów bieżących różnego typu materiałów i stanowiące bazę źródłową o fundamentalnym znaczeniu dla badań nad dziejami cieszyńskich ewangelików, największej w Polsce społeczności protestanckiej. Od początku swojego istnienia biblioteka i archiwum mieszczą się w bocznych nawach kościoła Jezusowego, gdzie obecnie znajduje się także Muzeum Protestantyzmu.
  Portrety olejne Marcina Lutra i Filipa Melanchtona.
Dwa portrety olejne malowane na desce, przedstawiające wizerunki czołowych postaci reformacji Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Obrazy powstały prawdopodobnie w XIX w. i są przechowywane w kolekcji obrazów Muzeum |
|
Dwutomowa Biblia, wydana w 1483 r. w Norymberdze w oficynie Antoniego Kobergera, wybitnego niemieckiego drukarza, wydawcy i księgarza, jest jednym z najstarszych dzieł drukowanych znajdujących się w Bibliotece i Archiwum im. Tschammera. Została ozdobiona licznymi, ręcznie kolorowanymi, drzeworytowymi ilustracjami, które Antoni Koberger przejął z tzw. Biblii kolońskiej wydrukowanej w 1478 r. przez Heinricha Quentella w Kolonii. |
|
Pierwsze łacińskie wydanie augsburskiego wyznania wiary, wydrukowane w Wittenberdze przez Jerzego Rhaua. Konfesja Augsburska to dokument zawierający podstawowe zasady doktrynalne ruchu reformacyjnego. Zostały one spisane przez Filipa Melanchtona i zaakceptowane przez Marcina Lutra, a następnie odczytane na sejmie w Augsburgu 25 czerwca 1530 r. Zostały także doręczone cesarzowi Karolowi V i w zamierzeniu miały stanowić podstawę porozumienia katolicko-protestanckiego, zawierają bowiem postulaty i warunki ugody przygotowane przez stronę reformacyjną. W odpowiedzi strona katolicka sporządziła Konfutację (Obalenie), przeciwko której Melanchton napisał z kolei Apologię (Obronę). Konfesja Augsburska, obok Apologii, Małego i Dużego Katechizmu, Artykułów Szmalkaldzkich oraz Formuły Zgody, stanowi jedną z sześciu ksiąg symbolicznych, zawierających zasadnicze nauki luteranizmu. |
|
Pierwsze polskie tłumaczenie Postylli domowej Marcina Lutra, dokonane przez Hieronima Maleckiego, wydane w drukarni Jana Daubmanna w Królewcu w 1574 r. Jest to zbiór 64 kazań, wygłoszonych przez Marcina Lutra w latach 1532-1534 z okazji świąt r. kościelnego. Ich pierwszymi słuchaczami byli domownicy i przyjaciele reformatora. Spisał je sekretarz Marcina Lutra, Veit Dietrich. Pierwszy raz Postyllę wydano drukiem w 1544 r. |
|
Unikatowy egzemplarz Postylli chrześcijańskiej Andrzeja Schönflissiusa, pastora w Wilnie, wydany w 1652 r. w drukarni Jana Langego w Lubczu nad Niemnem. Druk został ozdobiony miedziorytami wileńskiego artysty Konrada Götke, przedstawiającymi między innymi portret autora oraz herb Torunia. Obecnie w zbiorach polskich znajdują się tylko dwa egzemplarze dzieła A. Schönflissiusa. Jeden z nich, zachowany w stosunkowo dobrym stanie znajduje się w zbiorach Biblioteki i Archiwum im. Tschammera, drugi, mocno zdefektowany, przechowywany jest w Bibliotece Kórnickiej. |
|
Porządku kościelnego księcia cieszyńskiego Wacława III Adama z 1568 r., regulujący liturgiczne życie Kościoła luterańskiego. Dokument ten, odnaleziony przez wybitnego cieszyńskiego bibliofila Jana Wantułę z Ustronia podczas porządkowania Biblioteki im. Tschammera, został wszyty wraz z rękopiśmiennymi modlitwami i różnymi notatkami do niemieckiej agendy wydrukowanej w Norymberdze w 1569 r. Następny Porządek kościelny Wacław Adam opublikował w 1578 r., dodając do niego Porządek szkolny. Kolejna regulacja została wydana przez jego żonę Katarzynę Sydonię w 1584 r. |
|
Orzeł habsburski będący zwieńczeniem „laski łaski”, którą wysłannik cesarza Józefa I Habsburga, hrabia Jerzy Ludwik Zinzendorf wraz z wielkorządcą księstwa cieszyńskiego, hrabią Adamem Wacławem z Tenczyna, wyznaczyli miejsce pod budowę kościoła Jezusowego 24 maja 1709 roku. |
|
W zbiorach archiwum przechowywany jest zbiór rękopiśmiennych utworów muzycznych, wśród których znajdują się między innymi dwa utwory, składające się z instrumentalnej sonaty i wokalno-instrumentalnej arii. Zostały one przygotowane i zapewne wykonane podczas uroczystości wmurowania kamienia węgielnego pod budowę kościoła Jezusowego w Cieszynie, 13 października 1710 r. |
|
Kielich liturgiczny wykonany z pozłacanego srebra, ufundowany w 1712 r. przez hrabiego Juliusza Bogumiła Sunnegka z Jesenic, jest najstarszym naczyniem liturgicznym przechowywanym w Muzeum Protestantyzmu. Juliusz Bogumił Sunnegk, właściciel państwa bielskiego, wspierał również budowę kościoła Jezusowego i był fundatorem ówczesnego budynku parafialnego. |
|
W zbiorach archiwum zachowała się kolekcja ok. 500 zeszytów szkolnych, tzw. Probe-Schriften, zawierających wypracowania uczniów szkoły ewangelickiej, z których najstarsze, mające formę luźnych kart, powstały na początku lat czterdziestych XVIII w. W późniejszym okresie większość wypracowań poszczególnych uczniów wraz z innymi ich pracami z zakresu rysunku czy kartografii zszywano i oprawiano, dzięki czemu przetrwały do dziś w formie zeszytów. W archiwum zachowało się również sporo egzemplarzy Conduiten-Buch, czyli zeszytów z opiniami nauczycieli o uczniach, a także księgi klasyfikacyjne, metryki szkoły oraz dzienniczki uczniów z informacjami o ich postępach w nauce. |
|
Z okazji budowy kościoła Jezusowego w Cieszynie sporządzono trzy dokumenty pergaminowe. Pierwszy z nich, będący właściwym aktem erekcyjnym kościoła, został napisany przez pastora Jana Muthmanna i dołączony do srebrnej skrzynki z monetami, którą położono na kamień węgielny 13 października 1710 r. Drugi dokument, przechowywany do dziś w Bibliotece i Archiwum im. Tschammera, został sporządzony w 1750 r. przez ówczesnego pastora i inspektora szkolnego Jana Gottfryda Schuchardta na uroczystość zakończenia budowy wieży kościoła. Pierwszą stronę owego dokumentu zdobi rysunek wkomponowany w kształt owalu ze schematem planu kościoła oraz dziewięcioma okrągłymi polami zawierającymi nazwiska fundatorów i przełożonych parafii. Dokument, oprócz powtórzonego niemal w całości tekstu z rękopisu J. Muthmanna, został uzupełniony o historię budowy kościoła z lat 1710-1750, a następnie umieszczony w drewnianej kapsule i 14 września 1750 r. włożony do bani w wieży kościoła. Trzeci dokument, napisany przez pastora Tobiasza Szuberta, został umieszczony w wieży kościoła w 1772 r. |
   Szafa archiwalna z XVIII w.Unikatowa, drewniana szafa archiwalna składająca się z 15 szuflad, podzielonych wewnątrz na cztery części, przeznaczona do przechowywania szedul, czyli tzw. listów licencyjnych. Były to pisemne zgody, wydawane odpłatnie ewangelikom przez proboszczów katolickich, na wykonanie posługi ewangelickiej, tj. udzielenie przez księdza ewangelickiego chrztu, ślubu czy też pogrzebu. Sytuacja prawna zmieniła się dopiero w styczniu 1849 r., od kiedy to ewangelicy nie musieli uiszczać taksy funkcyjnej. Szafa posiadała pierwotnie jakąś nadbudowę, którą trudno dziś odtworzyć, być może służyła ona do przechowywania innych dokumentów składowanych w kościelnym archiwum. Ciekawostką jest również to, że ten zabytkowy mebel archiwalny nie posiada żadnych metalowych elementów, wszystkie stolarskie połączenia oraz uchwyty wykonane są z drewna. W 2009 roku szafa została poddana gruntownej renowacji. |
|
Pierwsza drukowana historia kościoła Jezusowego w Cieszynie, napisana przez Jerzego Fryderyka Erdmanna Klettego z Klettenhofu z okazji 100-lecia wyznaczenia miejsca pod budowę świątyni. Dziełko wydane zostało w 1809 r. w dwóch wersjach językowych. Niemiecki oryginał wyszedł spod pras Johanna Georga Gastla w Brnie, anonimowy przekład polski ogłoszony został staraniem Tomasza Prochaski w Cieszynie. Jest to pierwszy polskojęzyczny druk najstarszej cieszyńskiej oficyny drukarskiej, a zarazem jeden z najstarszych druków cieszyńskich. Obecnie znane są trzy egzemplarze polskiego tłumaczenia, z których dwa znajdują się w Bibliotece i Archiwum im. Tschammera. |
|
Jednym z pięciu inkunabułów wchodzących w skład Biblioteki im. Tschammera jest Liber chronicarum, czyli Kronika świata Hartmanna Schedla, ozdobiona drzeworytami z pracowni Michała Wolgemuta, wydana w 1496 r. w Augsburgu przez Johanna Schönspergera. Jest to tak zwany Mały Schedel, czyli skrócona wersja dzieła wydanego pod tym samym tytułem w 1493 r. przez Antoniego Kobergera w Norymberdze. Ponieważ nielegalny przedruk Schönspergera był drukowany na papierze niezbyt dobrej jakości, egzemplarze Kroniki pochodzące z tej edycji należą dziś do rzadkości. |
|
Pierwszy nowożytny atlas świata, sporządzony przez Abrahama Orteliusa, flamandzkiego geografa, kartografa i historyka, wydany po raz pierwszy w 1570 r. w Antwerpii. Do 1612 r. ukazało się około 45 jego edycji w różnych językach. W kolejnych wydaniach atlasu mapy były aktualizowane i poprawiane, a także ozdabiane wizerunkami ludzi, zwierząt czy morskich stworów. W zbiorach Biblioteki i Archiwum im. Tschammera znajduje się wydanie z 1579 r. z portretem autora, wydrukowane w Antwerpii przez Krzysztofa Plantina, zawierające pierwszą mapę Śląska Martina Helwiga z 1561 r. |
|
Dzieło wybitnego polskiego lekarza i botanika Szymona Syreńskiego, zawierające wiadomości o najważniejszych gatunkach roślin, znanych i użytkowanych w XVI wieku w Europie Środkowej i Południowej, jest pierwszym dziełem naukowym z zakresu botaniki napisanym w języku polskim. S. Syreński opisał w nim 765 gatunków roślin, wymienił ich polskie, łacińskie i niemieckie nazwy, przy większości umieścił także drzeworyt, przedstawiający rysunek kwitnącej rośliny z korzeniem. Podał także wiadomości o miejscu występowania, czasie zbierania, wartościach leczniczych oraz zastosowaniu w gospodarstwie domowym i obrzędach ludowych. Na przełomie 1610 i 1611 r. rozpoczął Syreniusz wydawanie zielnika własnym sumptem w krakowskiej drukarni Mikołaja Loba. Kiedy jednak – po wydrukowaniu części dzieła – zmarł, drukarz przerwał swoją pracę, domagając się wypłaty wynagrodzenia. Ostatecznie, dzięki dotacji królewny Anny Wazówny, dzieło wyszło spod pras krakowskiego drukarza Bazylego Skalskiego w marcu 1613 r. |
|
W zbiorach archiwum przechowywana jest kolekcja 50 ręcznie kolorowanych, osiemnastowiecznych map miedziorytowych. Wśród nich najwięcej jest takich, które przedstawiają kraje położone na terenie Europy, między innymi Anglię, Szwecję, Niemcy, Szwajcarię, Francję, Czechy, Austrię, Węgry i Włochy. Są tu również mapy pojedynczych księstw czy krain geograficznych położonych w wyżej wymienionych państwach, a ponadto mapy niektórych kontynentów. Ich twórcami są najczęściej wybitni niemieccy kartografowie i miedziorytnicy, jak np. działający w Norymberdze Jacob von Sandrart, który zasłynął jako twórca portretów i wydawca wielu ilustrowanych książek. Na wzmiankę zasługuje również związany z Norymbergą Johann Baptista Homann, najwybitniejszy niemiecki wydawca map i atlasów, a także jego uczeń Matthäus Seutter, prowadzący od 1710 r. w Augsburgu własną drukarnię i wydawnictwo. |
