Biblioteka Naukowa Muzeum Śląska Cieszyńskiego powstała jako biblioteka muzealna wraz z założeniem w 1901 r. cieszyńskiego Muzeum Miejskiego. Oprócz innych przedmiotów napływały do jego zbiorów także książki, zarówno stare, traktowane jak eksponaty, jak i użytkowe, służące pomocą przy opracowywaniu zbiorów. Biblioteka Muzeum pozostała odrębnym, liczącym kilka tysięcy woluminów zespołem także po 1935 r., kiedy Muzeum przejęło funkcjonujące dotąd samodzielnie cieszyńskie księgozbiory zabytkowe. Po wydzieleniu w 1960 r. z Muzeum zespołów bibliotecznych i utworzeniu Oddziału Zabytkowego Biblioteki Śląskiej (obecnie Książnica Cieszyńska), znaczna część dawnego księgozbioru muzealnego pozostała przy Muzeum w Cieszynie. Funkcjonuje ona odtąd jako odrębna biblioteka, powiększana poprzez zakupy oraz dary osób prywatnych. Najcenniejsze nabytki to zawierający cenne inkunabuły i stare druki fragment księgozbioru znanego cieszyńskiego kolekcjonera Brunona Konczakowskiego (1881-1959) oraz biblioteka nauczyciela i lokalnego działacza społecznego Wincentego Zająca (1903-1975). Biblioteka muzealna pełni rolę księgozbioru podręcznego, gromadzi zatem książki pomocne w pracach poszczególnych działów Muzeum, a więc z zakresu archeologii, historii, techniki, historii sztuki, fotografii, a ponadto opracowania dotyczące historii Śląska i Śląska Cieszyńskiego. W muzealnych zbiorach bibliotecznych zgromadzono też kilkaset tytułów czasopism. Obecnie księgozbiór liczy ponad 24 000 jednostek inwentarzowych. Odrębny inwentarz starych druków zawiera 370 jednostek, w tym 21 inkunabułów.

Antyfonarz, XV w.
Antyfonarze, czyli księgi liturgiczne zawierające teksty i nuty pieśni wykonywanych w czasie mszy, musiały otrzymywać duże formaty, aby ich zapisy pozostawały czytelne z większej odległości, dla całego chóru. Ze względu na swoją rolę, z reguły uzyskiwały też efektowną szatę graficzną. Zachowany w zbiorach Muzeum antyfonarz pochodzi z południowych Włoch lub Hiszpanii i wykonany został XV w. Zawiera trzy całostronicowe miniatury przedstawiające króla Dawida grającego na harfie, Jezusa wypędzającego kupców ze świątyni oraz uroczysty wjazd Jezusa do Jerozolimy. Ich autorem jest Giovanni Battista da Rossa, malarz działający w drugiej połowie XV wieku w południowej Europie. Antyfonarz, wykonany z pergaminu, oprawny jest w deski obciągnięte skórą i zaopatrzone w metalowe okucia i duży superekslibris. Waży 18 kg.
Jacobus de Voragine, Legenda aurea sanctorum, sive Lombardica historia, Nuremberge 1481
Legenda aurea (Złota legenda) jest największym i najpopularniejszym, średniowiecznym zbiorem żywotów świętych. Informacje tu zamieszczone autor zestawił na podstawie ustnych podań i wczesnych opracowań. Ułożył legendy zgodnie z kościelnym kalendarzem liturgicznym. O popularności tego dzieła świadczy fakt, że do czasów współczesnych zachowało się ok. 800 jego odpisów. Już w XVI w. Złota legenda doczekała się przekładu na język polski, obecnie zachowanego tylko we fragmentach.
Werner Rolevinck, Fasciculus temporum, Venice 1485
Dzieło Wernera Rolevincka stanowi typową średniowieczną kronikę świata. Stronice zostały podzielone na “strefy”. Przez środek biegnie linia tradycji chrześcijańskiej. Główne postaci historii biblijnej, przedstawione w barwnych okręgach, tworzą jakby genealogię “poziomą”. Nad nią znajduje się część poświęcona wydarzeniom świeckim. Pojawiają się tu opisy dotyczące historii Asyrii, Babilonu czy Rzymu. Narodzenie Chrystusa, jako przełom w historii, zaznaczono wyraźnie znakiem graficznym. Po nim następuje opis historii Kościoła, papieży i świata nowożytnego z jego rzymskimi i bizantyjskimi cesarzami oraz władcami Francji i Niemiec. Kronika kończy się na 1284 r. Wartość Fasciculus temporum jako źródła historycznego jest niewielka. Dzieło stanowi za to ważny, bogaty w ryciny zabytek średniowiecznej sztuki drukarskiej.
Bernard de Breydenbach, Peregrinatio in Terram Sanctam, Mainz 1486
Dzieło Bernarda Breydenbacha, niemieckiego duchownego i doktora prawa, jest relacją z jego podróży do Palestyny. Autor wyruszył z Wenecji i poprzez jej wyspiarskie posiadłości dotarł do Jerozolimy. Dzieło zawiera drzeworyty i teksty opisujące miejscowości, które zwiedził. Obok opisów świętych miejsc chrześcijaństwa, B. Breydenbach zamieścił w swojej relacji charakterystyki zamieszkujących Ziemię Świętą grup etnicznych i konfesyjnych, Żydów, Greków, Syryjczyków, Franków, Saracenów, Jakobitów, Nestorian i Maronitów. Informacje o ludach i wyznaniach uzupełnił ilustracjami i wyobrażeniami używanych przez nich alfabetów. Druga część dzieła to opis wędrówki do klasztoru św. Katarzyny na Synaju, jaką autor podjął wraz z Janem de Solms i Filipem de Bicken. Oprócz Synaju opisuje B. Breydenbach również Egipt i jego okolice. Całość uzupełnia spis wysp należących do Wenecji. Dzieło, ogłoszone drukiem przez Piotrs Schöffera w 1486 r. jest jednym z pierwszych drukowanych itinerariów. Złożone zostało szwabachą wprowadzoną do typografii rok wcześniej. Drzeworyty zdobiące to wydawnictwo wykonał Erhard Reuwich.
Albumazar Abalahi, Introductiorium in astronomiam, Erhard Ratdolt, Augsburg 1498
Kitab al-mundhal al-Kabir czyli Introductiorium in astronomiam (Wprowadzenie do astronomii) składa się z pięciu ksiąg, z których każda poświęcona jest innemu zagadnieniu. Księga I relacjonuje genezę i historię astronomii, księga II omawia ruchy ciał niebieskich, księga III opisuje szczegółowo zjawiska astronomiczne, księga IV poświęcona jest udowadnianiu twierdzeń astronomicznych. Ostatnia, księga V mówi o pożytkach płynących z astronomii. Tekst Wprowadzenia do astronomii przełożył Hermann Dalmata. Erhard Ratdolt (1447-1527), który dzieło to ogłosił drukiem, w latach 1476-1485 prowadził drukarnię w Wenecji, a od 1485 r. w swym rodzinnym Augsburgu. Wsławił się m.in. inicjałami drzeworytowymi z białym ornamentem roślinnym na czarnym tle tzw. “litterae florentes”, które zdobią również dzieło Albumazara.
Sebastian Brandt, Stultifera Navis, Basel 1498
Das Narrenschiff, czyli Stultifera Navis (Okręt głupców) to zbiór krótkich, dwustronicowych satyr pisanych białym wierszem rytmicznym. Autor wyśmiewa w nich ludzkie przywary i ułomności, np. chciwość czy bezużyteczne studia. Do każdego wierszyka dołączony jest ilustrujący go drzeworyt. Obok ilustracji umieszczone są odsyłacze do Biblii. Dzieło opatrzone jest licznymi przedmowami i epigramami autorstwa m.in. Tomasza Beccedelli. Wartość Das Narrenschiff, zachowanego do czasów współczesnych w wielu egzemplarzach, zasadza się nie na jego unikalności, ale na wysokim kunszcie ilustracji, sporządzonych przez samego Albrechta Dürera.
Jacques Lefevre d’Etaples, Quincuplum Psalterium, Paris 1500
Spośród wszystkich starych druków zachowanych w księgozbiorze Muzeum zdecydowanie najcenniejszym jest Quincuplum Psalterium. Autor zestawił w pierwszej części swego dzieła trzy wersje przekładu Psałterza autorstwa św. Hieronima, opatrując je własnymi objaśnieniami i komentarzami. W drugiej części zamieścił z kolei psalmy wybrane z tzw. “Vetus Latina”, czyli łacińskiego tłumaczenia Biblii, pochodzącego z czasów poprzedzających św. Hieronima. Znajduje się tu przekład psalmów, który J. Lefevre uważał za najbardziej poprawny. Ta ściśle naukowa praca przyniosła autorowi wielkie uznanie, ale że nie była przeznaczona dla szerokiej publiczności, dzisiaj pozostaje rzadkością. Muzealny egzemplarz “Quincuplum Psalterium” Jacquesa Lefevre” a d’Etaples jest jedynym w Polsce i jednym z niewielu na świecie.
Jan Długosz, Vita Sancti Stanislai, Cracoviensis Episcopi, Kraków 1511
Żywot św. Stanisława, biskupa krakowskiego to obszerne dzieło, składające się z trzech części, tzw. “hektetów”, dedykowanych Sędziwojowi z Czechła i zakończonych podsumowaniem oraz opisem cudów św. Stanisława. Następnie umieszczone są legendy o świętych pochodzących lub związanych z Polską i krajami sąsiednimi, św. Wojciechu, św. Florianie, św. Stefanie królu, św. Jadwidze itd., których autorem prawdopodobnie nie jest Jan Długosz. Dzieło to zostało bardzo starannie wytłoczone w królewskiej oficynie Jana Hallera i jest jednym z najwcześniejszych druków polskich.
Missale Cracoviense pro itinerantibus, Kraków 1525
Mszał krakowski jest jednym z najwcześniejszych druków na ziemiach polskich. Wyszedł spod prasy Jana Hallera w Krakowie, w pierwszej stałej polskiej drukarni. W posiadaniu Muzeum znajduje się wyjątkowa edycja Mszału, wydana w formacie “in quarto” i przeznaczona dla duchownych podejmujących podróże, dla któych mszał zwykłego rozmiaru byłby zawadą. Drukowany jest bardzo starannie, kilkoma rodzajami czcionek, a przy tym na przemian kolorem czarnym i czerwonym, przez co zyskuje elegancję i urodę jednocześnie. Mszał krakowski składa się z dwóch części. W pierwszej, poprzedzonej indeksem, podany jest porządek mszy świętych na poszczególne niedziele roku kościelnego, od adwentu rozpoczynając. W części drugiej, znacznie krótszej, znalazł się porządek mszy w poszczególnych intencjach np. za grzechy, o dobrą śmierć, za papieża, za Kościół etc.
Sebastian Münster, Cosmographie oder Beschreibung aller Ländern, [Bazylea 1550]
Cosmograhpia Sebastiana Münstera jest jednym z popularnych w XVI w. opisów świata. Przy jej tworzeniu autor odwoływał się zarówno do ksiąg pisarzy starożytnych, jak i autorów współczesnych. Dzieło S. Münstera ma ambicje być “summą” wiedzy o świecie, stąd zawiera informacje z wszystkich dziedzin nauki. Charakterystykę poszczególnych krajów otwiera przeważnie opis jego geografii, po którym pojawiają się dane dotyczące historii, władców etc. Tekst wzbogacony jest wieloma mapami, tablicami genealogicznymi oraz ilustracjami.