Cieszyn jest jedynym miastem na historycznym obszarze Górnego Śląska, w którym niemal w całości przetrwały gromadzone od stuleci zasoby archiwalne oraz kolekcje biblioteczne o publicznej i prywatnej proweniencji. Składając się z kilkunastu odrębnych zespołów historycznych, łącznie obejmują one ponad 900 metrów bieżących akt archiwalnych, 18 000 jednostek inwentarzowych rękopisów bibliotecznych, 24 000 woluminów starych druków oraz 150 000 woluminów druków wydanych w latach 1801-1945. W ich skład wchodzą zarówno źródła archiwalne, rękopisy biblioteczne oraz druki powstałe w regionie, jak i piśmiennictwo, które począwszy od średniowiecza docierało na Śląsk Cieszyński z obszaru całej Europy, inspirując rozwój kultury regionu i kształtując jej specyfikę. Znaleźć tu można dzieła napisane w większości języków europejskich, związane z różnymi kręgami narodowymi i wyznaniowymi, reprezentatywne dla wszystkich obecnych w kulturze europejskiej nurtów ideowych. Ze względu na swoją proweniencję, historię określaną wielowiekowym związkiem z regionem, a także zawartość, zbiory te – zarówno jako zespół kolekcji, jak i zbiór pojedynczych egzemplarzy, nierzadko cennych i unikalnych w skali uniwersalnej – stanowią nie tylko najważniejszy zabytek piśmienniczej kultury regionu (po obu stronach polsko-czeskiej granicy) i podstawową bazę źródłową do badań nad jego przeszłością, ale także istotny składnik europejskiego dziedzictwa kultury. Są one jednocześnie czynnikiem decydującym o wyjątkowej pozycji Cieszyna w skali całego Górnego Śląska, gdzie bądź to w przeszłości przerwana została ciągłość gromadzenia zbiorów archiwalnych i bibliotecznych, bądź też zbiory o podobnym charakterze zostały utracone, albo też stworzone dopiero w XX w. poprzez komasację kolekcji powstałych w innych rejonach. Współcześnie większość zabytkowych kolekcji bibliotecznych znajduje się w strukturze Książnicy Cieszyńskiej, większość z kolei dawnych zespołów archiwalnych wchodzi w skład cieszyńskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Katowicach. Pozostałe są własnością instytucji, przy których zostały niegdyś stworzone: Biblioteka i Archiwum im. Tschammera funkcjonuje przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, Biblioteka Dekanalna stanowi własność Parafii św. Marii Magdaleny (aktualnie w wieloletnim depozycie Książnicy Cieszyńskiej), Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów pozostaje w strukturze Konwentu Braci Miłosiernych, a znaczna część księgozbioru dawnego Muzeum Miejskiego wchodzi w skład Muzeum Śląska Cieszyńskiego.

Miedzioryt wykonany wg rysunku Fryderyka Bernarda Wernera, przedstawiający panoramę Cieszyna w połowie XVIII w., zamieszczony w dziele: Scenographia Urbium Silesiae, Nürnberg 1735.
Numerem 4. oznaczono kamienicę należącą do Gottllieby von Manteuffel, obecnie stanowiącą siedzibę Książnicy Cieszyńskiej, numerem 8. klasztor bonifratrów, a numerem 16. kościół Jezusowy, w którym ulokowana została Biblioteka im. Tschammera.
Panorama współczesnego Cieszyna.
W lewym dolnym rogu widoczna siedziba Książnicy Cieszyńskiej, w prawym górnym – kościół Jezusowy.
Wypiß z Inventarze … teykagiczy se wssech pozustalych knih po Neb[oztiku] urozenym Panu Panu Girzyku Sobku swobodnym Panu z Kornicz.
Wyciąg z inwentarza sporządzonego po śmierci cieszyńskiego szlachcica Jerzego Sobka z Kornic (+1649), pana na Rudzicy, Landeku i Ropicy. Zawiera wykaz ponad 570 dzieł składających się na pozostawioną przez zmarłego kolekcję książek. Pokaźna objętość, pozwalająca ulokować księgozbiór Jerzego Sobka wśród największych podówczas śląskich bibliotek dworskich, zyskuje jeszcze na znaczeniu, jeśli odnieść ją do zawartości kolekcji. Wchodzące w jej skład dzieła składają się bowiem na kanon ówczesnej literatury europejskiej, tak świeckiej, jak i religijnej, przy czym na równych prawach występowały tu publikacje autorów luterańskich, kalwińskich, katolickich, a nawet przynależnych do nurtu tak zwanej drugiej reformacji. Współcześnie niektóre z należących do Jerzego Sobka książek odnaleźć można w Bibliotece im. Tschammera.
Quaestiones welche Herr Ephraim Ignatius Naso … auß dem Rathauß zu Teschen den 22sten May Anno 1663. proponiret, und darüber eine schriftliche Resolution, und außführl. Information begehret hat
Przygotowany na zlecenie władz Cieszyna konspekt odpowiedzi na ankietę adresowaną do miast śląskich, rozpisaną przez Efraima Nasona von Löwenfelß (+po 1680), pochodzącego z Bolesławca nauczyciela, jurystę i historyka, który gromadził materiał do przygotowywanej przez siebie i nigdy nieukończonej monografii Śląska. Konspekt obejmuje odpowiedzi na trzydzieści pytań dotyczących historii Cieszyna, a także różnych aspektów współczesnego życia miasta i jako taki stanowi rodzaj “autoportretu” Cieszyna sprzed 350 lat. Reprodukowana strona zawiera m.in. informacje na temat splądrowania przez Szwedów w 1645 r. archiwum miejskiego.
Franz von Fahrenschon, Portret Leopolda Jana Szersznika (olej), Praga 1774
Ks. Leopold Jan Szersznik (1747-1814), eksjezuita, był nie tylko twórcą publicznej biblioteki i muzeum, ale także uczonym, który zapoczątkował badania regionalne, wybitnym pedagogiem i reformatorem szkolnictwa oraz działaczem komunalnym, wszechstronnie zasłużonym dla rozwoju Cieszyna w XVIII i XIX w. Jego najstarszy portret powstał zapewne na zakończenie studiów w Pradze, kiedy to – za sprawą wygranej w rozpisanym w 1772 r. przez “Societas Jablonoviana” konkursie na pracę naukową poświęconą Słowiańszczyźnie – L. J. Szersznik stał się postacią znaną wśród praskich uczonych.
Księgozbiór Leopolda Jana Szersznika w dawnej stajni pałacu Laryszów w Cieszynie
Biblioteka Leopolda J. Szersznika, otwarta w 1802 r. i wkrótce potem obdarzona przywilejem używania tytułu “cesarsko-królewskiej”, stała się pierwszą publiczną placówką tego typu na terenie Górnego Śląska. Dzięki zapobiegliwości założyciela, który opierając się niemal wyłącznie na własnych środkach finansowych zapewnił jej odpowiednią siedzibę, umeblowanie, dokumentację katalogową i inwentarzową, a przede wszystkim zabezpieczył dalszy byt poprzez założenie fundacji, przetrwała ona do czasów współczesnych, zachowując pierwotny układ, pełną zawartość i dawne wyposażenie. Obecnie biblioteka ta liczy ok. 15 000 woluminów dzieł drukowanych, w tym ponad 11 000 starych druków, 39 inkunabułów i ok. 1000 jednostek ewidencyjnych rękopisów. Fotografia prezentuje wnętrze biblioteki Leopolda Jana Szersznika w dawnej stajni pałacu Laryszów w Cieszynie, które to wnętrze w latach trzydziestych XX w. uznawano za jedno z najpiękniejszych pomieszczeń bibliotecznych w Polsce.
Karl Georg Rumi, Evangelische Kirchenbibliothek zu Teschen in Schlesien, “Intelligenzblatt der Annalen der Literatur”, Juni 1807
Artykuł poświęcony Bibliotece im. Tschammera, pióra Karla Georga Rumiego (1780-1847), znanego austriackiego uczonego, w owym czasie konrektora Gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie, opublikowany na łamach prestiżowego wiedeńskiego czasopisma poświęconego literaturze, był pierwszą w ogóle publikacją w całości poświęconą cieszyńskiej bibliotece. W artykule zamieszczono m.in. tekst testamentu Rudolfa Bogumiła Tschammera, a także zatwierdzony w 1799 r. regulamin biblioteki, zobowiązujący jej opiekunów nie tylko do systematycznego katalogowania zbiorów, ale też do dbałości o ich stan techniczny, w tym przeprowadzania przynajmniej raz w roku gruntownego czyszczenia książek. Dwa miesiące po opublikowaniu artykułu o bibliotece im. Tschammera K. G. Rumi ogłosił na łamach “Intelligenzblatt der Annalen der Literatur” także krótki komunikat na temat biblioteki Leopolda Jana Szersznika.
Protokół z zebrania Towarzystwa Czytelni Polskiej w dn. 18.3.1849 r. Ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim zapoczątkowało kilku chłopskich synów, pobierających naukę w cieszyńskim Gimnazjum ewangelickim. Założone z ich inicjatywy w 1848 r. Towarzystwo dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim, zwane także Czytelnią Polską, postawiło sobie za cel upowszechnienie polskiego języka literackiego i kultury polskiej. W pracach Czytelni ważną rolę odegrała powołana 18 marca 1849 r. Biblioteka Polska dla Ludu Kraju Cieszyńskiego, pierwszy polski księgozbiór publiczny na Śląsku Cieszyńskim. Jego właścicielem uczyniono formalnie “lud kraju Cieszyńskiego w granicach od Ostrawicy aż do Białki”. Czytelnia stała się kuźnią kadr dla wszystkich późniejszych inicjatyw kulturalnych, oświatowych, gospodarczych, społecznych i politycznych, podejmowanych na rzecz polskiej społeczności na Śląsku Cieszyńskim. Jej księgozbiór, skonfiskowany w 1855 r. na mocy rozporządzeń władz austriackich, a rewindykowany przez założoną w 1861 r. Czytelnię Ludową, znajduje się obecnie w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, do której trafiła także zasadnicza część archiwum Towarzystwa dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim.
Katalog der Bibliothek des Techniker-Club in Teschen, Teschen 1898
Już w XIX w. kilka cieszyńskich kolekcji bibliotecznych doczekało się swoich drukowanych katalogów. W większości były to biblioteki szkolne, choć na realizację podobnych inicjatyw zdobywały się także organizacje społeczne. Tutaj prezentowany jest katalog biblioteki należącej do założonego w Cieszynie w 1874 r. Klubu Techników, jednego z pierwszych stowarzyszeń skupiających inteligencję techniczną, jakie powstały na obszarze Austro-Węgier.
Alodia Kawecka-Gryczowa, Wrażenia z bibljotek cieszyńskich, “Zaranie Śląskie”, 2/1936.
W artykule, stanowiącym pokłosie naukowego rekonesansu, jaki w latach trzydziestych XX w. w cieszyńskich bibliotekach przeprowadziła Alodia Kawecka-Gryczowa (1903-1990), jedna z najwybitniejszych polskich literaturo- i księgoznawców, przeczytać można m.in.: Miasto, w którem dbałość o estetykę i kulturę dnia codziennego uderzają każdego przybysza, zatroszczy się z pewnością i o podniesienie życia umysłowego przez fachową organizację bibljotek i nie dopuści, aby cenny kapitał, który ma do rozporządzenia w postaci ksiązki, marniał bez oprocentowania.